فاطمه سادات نجفیان

    « در بهترین مراکز دانشگاهی و بیمارستانهای دنیا تشخیص علت مرگ بدون انجام کالبد گشایی، معمولاً بین 20 تا 40 درصد می تواند با علت واقعی متفاوت باشد. بنابراین لازم است در مواردی که علت مرگ مشكوك است ويا احتمال جنايت مطرح است، متخصص پزشکی قانونی علت مرگ را با بررسي بدن متوفي تشخیص و به قاضی اعلام کند». این توصیف دكتر محمد كاظميان، متخصص پزشك قانوني ومسموميت ها و مدير كل امور پ‍ژوهشي و نشر منابع علمي سازمان پزشكي قانوني از حرفه ایست که سرنخ بسیاری از مرگ ها مشکوک و قتل ها را بررسی می کنند؛ فعالیتی که حدود 100 سال است که در ایران آغاز گرديده است.

 

* «پزشك قانونی» به چه كسي مي گويند؟ این فرد بايد چه مراحلي را گذرانده باشد و چه تخصصی را به دست آورده باشد؟

سابقه پزشكي قانوني شايد به قرن هاي گذشته بر گردد. در قوانين حمورابي به اين موضوع اشاره شده كه با استفاده از پزشكان قانوني براي اجراي شناخت جرايم عليه انسان و اجراي احكام ، از اين پزشكان استفاده مي شده است كه در كشور ما هم با شكل گيري قوانين در كشور حدود 100 سال پيش پزشك قانونی در ادارات عدليه و دادگستري ها با سازمان هاي قضايي همكاري مي كردند. سازمان پزشكي قانوني به اين شكل جديد بعد از تصويب مجلس در سال 1372 استقلال پيدا كرد و به عنوان سازمان مستقل در زير مجموعه قوه قضاييه شروع به كار كرد.

در گذشته پزشكان عمومي  دوره هايي را به صورت عملي و تئوري مي ديده اند و پاسخ گوي سيستم قضايي بودند. با طي دوره هاي تخصصي پزشكي قانوني و پاتولوژي قانوني توسط برخي از اساتيد در كشورهاي اروپايي،  آموزش اين مهارت ها به ديگر پزشكان نيز در دانشگاه تهران آغاز شد. پس از شروع به كار و جذب دستيار ( رزيدنت) از بين پزشكان عمومي و گذراندن يك دوره سه ساله،‌ یک پزشک عمومی، متخصص پزشكي قانوني مي شود.

در اين دوره سه ساله، بيش از 70 درصد از برنامه آموزشي آنها در سازمان پزشكي قانوني اجرايي مي شود. اين دوره هاي تخصصي شامل بخشهاي مختلفي است كه در سازمان ارائه مي‌شود. در بخش اول معاينات باليني مصدومين، نحوه تعيين خسارت، تعيين عضو، تعيين ديه يا ارش گذرانده مي شود ونيز در خصوص آسيب ديدگان جسمي و رواني كه با مسائل قانوني مواجه مي‌شوند مانند پديده هاي همسرآزاري، كودك آزاري ، تجاوزات جنسي ، مجرمين رواني و ... به استعلامات سيستم قضايي پاسخ داده مي شود. در بخش دوم، آموزش كالبد گشايي، تعيين علت مرگ و نمونه برداري از اجساد انجام مي شود. در بخش سوم، كار در آزمايشگاه است كه اصول سم شناسي قانوني،‌ آسيب شناسي قانوني، سرلو‍ژي و ژنتيك قانوني آموزش داده مي شود.همچنين نحوه پاسخگويي در كميسيونهاي تخصصي پزشكي قانوني نيز به دستياران آموزش داده مي‌شود. بخش هاي مسموميت باليني ، تروماتولوژي، روان پزشكي، آشنايي با مباني حقوقي در پزشكي، اخلاق در پزشكي، اسلحه شناسي و تعيين هويت و ... نيز در مراكز دانشگاهي ارائه مي‌شود. پس از پايان دوره سه ساله و شركت در امتحان بورد تخصصي، پزشك،‌ مدر ك تخصصي پزشك قانوني را مي گيرد. اين فرد توانايي كار در سازمان پزشكي قانوني كشورويا جذب در دانشگاه هاي علوم پزشكي را پيدا مي كند كه مي تواند به عنوان استاد در آموزش و پژوهش فعاليت كند.

 

*نخستین باری که برای همراهی تیم بررسي صحنه جرم کار کردید را به خاطر دارید؟ اگر به خاطر دارید علت مرگ را چه چیزی تشخیص دادید؟

صحنه فوت مرگ همزمان سه جوان از يك فاميل بعلت مسموميت با گاز منواكسيد كربن بود ، اين جوانان براي اولين بار در منزلي كه از اختلال در عملكرد بخاري و انسداد مجراي دودكش آن مطلع نبودند ، به استراحت پرداختند تا خود را براي شركت در مراسم فوت عموي خود آماده كنند، كه متاسفانه خود نيز با اين بي دقتي، به ديار باقي شتافتند.

*و نخستین باری که یک جسد را به دستور قاضی برای بررسی علت مرگ کالبدگشایی کردید ؟

قرباني يك نزاع خياباني كه بر اثر اصابت دو ضربه چاقو فوت نموده بود، برخورد يكي از اين ضربات به ناحيه قفسه سينه و سوراخ شدن قلب قرباني ، سبب خونريزي شديد داخلي و فوت وي شده بود. همواره درحين انجام كالبدگشايي اين سوال در ذهن من و خيلي از همكاران پيش مي آيد كه رعايت حداقلي نكات اخلاقي، فرهنگي و بهداشتي و اموزش آن در بين مردم براحتي ميتواند از مرگ يك انسان و داغدار شدن خانواده ها جلوگيري كند.

 

* فکر کنم بیشتر خواننده های ما دوست دارند که بدانند شما چطور علت مرگ را تشخیص می دهید؟ در واقع یک پزشك متخصص «پزشکی قانوني» چگونه علت مرگ را تشخيص مي دهد؟

اجساد از طرف مقام قضايي به پزشكي قانوني ارجاع مي شود. متخصص پزشكی قانونی در اين مرحله بايد نقش عوامل مختلف در بروز مرگ را تشخيص دهد. در بعضي موارد كه علت مرگ نامشخص و مشكوك است، پس از انجام كالبدگشايي و بررسي ظاهري اندامها و ارگانهاي داخلي مانند مغز، ريه ، قلب، دستگاه گوارش و... درخصوص علت مرگ ظهارنظر مينمايد وهر اندامي كه نياز باشد، براي سم شناسي و آسيب شناسي نمونه برداري مي شود.

در صورتي كه عوامل ايجاد كننده مرگ مستقيماً و همراه با عوامل ديگر منجر به مرگ شده باشد، بايد كالبد شكافي بصوت كلاسيك و جامع انجام شود. پزشکان درمانگر از پزشک اطفال گرفته تا جراح یا دکتر داخلی در خصوص علت این نوع مرگ ها نباید اقدام به صدور جوازدفن كنند. باید پزشک قانونی پس از بررسی صحنه جرم که اتفاق در آنجا صورت گرفته است، و معاینات لازم نظر کارشناسی خود را در خصوص علت مرگ بدهد. در واقع در هر جرمی که اتفاق می افتد تیم بررسی متشکل از قاضی، پزشک قانوني، نیروی انتظامی و کارشناس مربوطه وارد عمل شوند و در صحنه حضور پیدا کنند و پس از جمع آوری شواهد نظر کارشناسی در مورد علت فوت داده ميشود.

*بر اساس عرف و قانون رسیدگی به پرونده های جنایی پزشک قانونی هم باید در صحنه کشف جسد یا وقوع قتل حاضر شود. این کار دلیل خاصی دارد؟

همان طور که یک پزشک برای تشخیص بیماری یک فرد نیاز به اقداماتي از جمله معاینه بیمار، اخذ توضیحات ازاو در خصوص بیماری و ... دارد، یک پزشک قانونی هم برای تشخیص علت فوت نیاز به شواهد و مدارکی دارد که با بررسی صحنه جرم و بررسی شواهد به این شرح حال دست پیدا می کند اين موضوع همراه با معاینه جسد در سالن تشریح و نمونه برداری و آزمایش به تشخیص علت فوت منتهي مي‌شود.

*مدتی قبل فیلمی از تلویزیون ایران پخش شد ؛ داستان زنی متخصص پزشکی قانونی را نشان می داد که چگونه با به دست آوردن نشانه های مختلف اجساد به جا مانده از یک سقوط هواپیما را شناسایی کرد. اما در ایران کمتر درباره توانمندی این متخصصان صحبت شده است.

این نکته ای است که ما هم به آن تاکید داریم. در اکثر حوادث منجر به مرگ حضور جدی تیم بررسی صحنه جرم، پزشک قانوني به عنوان یکی از ارکان اصلی حضور فعال دارد و اين كارشناسان به صورت کشیک دركليه مراكز پزشكي قانوني كشوربا بازپرس کشیک ویژه قتل در تماس اند. ولی در این خصوص از طرف رسانه ها اطلاع رسانی خوبی صورت نگرفته است. رسانه ها باید این جزییات را به اطلاع مردم برسانند. با تصویب لایحه آیین دادرسی کیفری که در آن به بحث و بررسی صحنه جرم پرداخته شده و آیین نامه اجرایی برای آن در نظر گرفته شده است. امیدواریم در آینده انسجام بهتری در تیمهاي بررسي صحنه فوت رخ دهد.

*پزشک قانونی معمولاً بر اساس جمود نعشی ( خشک شدن جسد پس از مرگ) و سایر دلیل ها زمان مرگ را تعیین می کند، در این باره توضیح می دهید؟

با بروز مرگ و قطع فعاليتهاي حیاتی ارگان های بدن، پدیده هایی در جسد اتفاق می افتد که به تعیین زمان مرگ کمک می کند. شواهدی مثل:

سرد شدن بدن؛ دمای بدن از 37 درجه به پایین می آید، البته این در شرایطی است که جسد در محیطی با دمای معتدل باشد. اگر جسد در محیط 40 یا 50 درجه باشد، این اتفاق نمی افتد. با توجه به سرعت کاهش دمای بدن می توان به زمان گذشت از مرگ پی برد.

جمود نعشي یا سفت شدن عضلات بدن؛ یکی دیگر از راههای تشخیص زمان مرگ، سفت شدن عضلات یا جمود نعشي است. از 2 تا 5 ساعت پس از مرگ، سفت شدن شروع می شود. ظرف 12 تا 24 ساعت کلیه عضلات سفت می شوند و بعد از 48 ساعت با بروز فساد نعشي این جمود از بین می رود.

کبودی نعشی: با توجه به نحوه قرارگیری بدن در زمین، درسطوح تحتاني خون از عروق کوچک خارج شده  و در زیر پوست باعث تغییر رنگ می شود. از 2 تا 6 ساعت بعد از مرگ این پدیده رخ می دهد و بعد از 24 ساعت در آن حالت باقی می ماند که کمک شایانی در تشخیص علت و زمان فوت می کند. اگر جسد در ساعات اوليه پس از مرگ جابه جا شده باشد، با استفاده از اين پديده مشخص می شود.

فساد نعشی: به علت تخریب سلولهای بدن و به علت فعالیت های میکروبی، بعد از حدود 48 ساعت پدیده فساد نعشی که با تغییر رنگ در ناحیه شکم و به تدریج انتشار ترشحات عفونی و گازهای منتشره در بقیه بدن پیشرفت فساد نعشی اتفاق می افتد. با توجه به گذشت زمان مرگ، حشراتی مثل مگس، سوسک شروع به تخم گذاری بر روی جسد می کنند و در نتیجه پیشرفت فساد نعشی بیشتر می شود.

*تشریح و کالبد گشایی چه کمکی به تشخیص علت مرگ می کند؟

در بهترین مراکز دانشگاهی و علمی و بیمارستانهای دنیا تشخیص علت مرگ بدون انجام کالبد گشایی، معمولاً بین 20 تا 40 درصد می تواند با علت واقعی متفاوت باشد. در نتیجه باید از نظر علمی با انجام کالبد گشایی، بافت و ارگانهای بدن مثل قلب، مغز کبد، کلیه و ریه و عروق مورد بررسی قرار گیرد تا در صورت بروز یک حادثه، بررسی های پاتولوژیک (آسيب شناسي) میکروسکوپی صورت گیرد تا به تعیین و علت دقیق منتهی شود. امیدوارم در بیمارستانهای ما واحد های کالبد گشایی بالینی (نه قانونی) افتتاح شوند تا در صورتی که پزشکان به علت مرگ بیماران دست نیافتند، با انجام کالبد گشایی به این علت مرگ برسند. این موضوع به سلامت جامعه و خانواده و پیشگیری از بیماریها کمک بسیاری خواهد کرد. امیدوارم فرهنگ پذیرش کالبد گشایی به عنوان یک عمل جراحی لازم برای بیماران فوت شده مورد توجه قرار گيرد.

*تفاوت کالبد شکافی و کالبد گشایی چیست چون ظاهرا پزشکان این دو را به دو مفهوم متفاوت به کار می برند؟

در علم پزشكي اين دو واژه تفاوتي نداشته و هر دو ترجمه لغت اتوپسي (Autopsy) است كه به دو صورت قانوني (Forensic) و باليني (Clinical) در مراكز قضايي، پليسي و دانشگاهي كشورها ي مختلف انجام ميشود . متخصص پزشكي قانوني براساس شواهد موجود در خصوص وسعت و ميزان كالبدگشايي تصميم خواهد گرفت و اين اقدام دقيقا همچون يك جراحي، به تشخيص علت مرگ و احقاق حق قرباني و بازماندگان وي كمك خواهد نمود.

* این حرفه چه تاثیری بر زندگی يك متخصص پزشک قانوني دارد ؟

هر کدام از همکاران در واحدهای مختلف مشکلاتی دارند. همکارانی که در سالن تشریح هستند، بیشترین حجم فشار جسمی و روانی را تحمل می کنند. چرا که آنها نه تنها باید کار تشریح اجساد را انجام دهند، بلکه باید پاسخگوی مراجعانی باشند که درغم از دست دادن عزيز خود به آنجا مراجعه می کنند. این افراد نیاز به حمایت جدی دارند. باید به کارشناسانی که در واحد معاینات و آزمایشگاه با نمونه های بافتي اجساد كه گاها متعفن نيز هستند، ارتباط دارند هم توجه ویژه ای کرد.و بالاخره گروه بزرگي از پزشكان قانوني نيز در واحدهاي معاينات پزشكي قانوني پاسخگوي مصدومين حوادث و قربانيان آسيبهاي اجتماعي و... هستند كه خود درشرايط سخت و ويژه اي قرار دارند. البته ناگفته نماند که حمایتهای اخیر ریاست سازمان،درجهت تصويب قانون فوق العاده خاص،  انگیزه آنها را تقویت کرده است.

*تا به حال پیش آمده است که در تشخیص علت مرگ اشتباه کرده باشید؟

خطا و اشتباه در کار هر کس امکان دارد رخ دهد. نمی توان گفت تا به حال اشتباه صورت نگرفته است. در پزشكي قانوني بر اساس فرايندهاي تعريف شده یک پزشک به همراه دیگر پزشکان کاری را انجام می دهندو در واقع کار به صورت گروهی انجام می شود، و در نهايت با نظارت مسئول مربوطه نظريه نهايي ارائه مي‌شود. عکس برداری از جسد، ارسال نمونه ها به آزمایشگاه و... تصميم گيري به صورت گروهی امکان خطا را کاهش ميدهد.

*درآمد یک پزشک قانوني رضایت بخش است؟

تا سال گذشته این طور نبود. در سال گذشته 50 مرکز پزشک قانونی تعطیل شد. چرا که پزشکان از وضعیت راضی نبودند. با پيگيريهاي مجدانه آقاي دكتر شجاعي رياست محترم سازمان و تصویب قانون پرداخت فوق العاده خاص درمجلس شوراي اسلامي، بهبودی مناسبی در وضعیت کارکنان اتفاق خواهد افتاد و امیدواریم در سال جدید با اجراي كامل اين قانون ، ضمن افزايش انگيزه كاركنان پزشكان ، پرسنل بیشتری نيزجذب این سازمان شوند.

مجله سرنخ همشهری/ 2 اردیبهشت 1391/ صفحه 42 و 43

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا